مقاله

 

روابط عمومی اداره کل تبلیغات اسلامی استان اصفهان

 

اقتصاد در قرآن

 

به نام نامی پروردگار یکتایی که در همه حال بندگان خود را بی رهنما و بی آیت قرار نداده است ودرود وصلوات بر آخرین فرستاده حق حضرت محمد بن عبد اله صلی ... علیه وآله و خاندان پاکش ، خداوندی که قرآن کریم را بر پیامبرش نازل کرد تا همواره نشانگر راه درست وجدا کننده راه حقیقت از راه گمراهی و ضلالت باشد.

با توجه به نیاز مداوم و همیشگی انسانها به راه صدق و درستی و با عنایت به بعد اقتصادی زندگی بشر ، خداوند آیات متعددی در این رابطه در قرآن کریم بیان فرموده اند که در زیر به چند مورد آن اشاره می گردد.

نمونه‌ای از آیات اقتصادی قرآن مجید

1ـ قرض الحسنه: سوره مبارکه بقره آیه 245 ـ سوره مبارکه مائده آیه 12 ـ‌ سوره مبارکه حدید / آیه 10 ـ 13

 ـ سوره مبارکه مزمل/ آیه 20 ـ سوره مبارکه تغابن/ آیه 19 ـ سوره مبارکه حدید/ آیه 18

2 ـ بانکداری سوره مبارکه آل عمران/ آیه 120 ـ سوره مبارکه روم/ آیه 39

3 ـ خرید و فروش : سوره مبارکه انعام/ آیه 153 ـ سوره مبارکه اعراف/ آیه 85 ـ سوره مبارکه هود/ آیه 84 ـ 86

نظری به اقتصاد اسلامی:

با توجه به اینکه قرآن کتاب آسمانی مسلمانان  از 1400 سال پیش تا کنون و تا ابد همواره تمامی ابعاد زندگی بشر را در بر گرفته و هر گوشه‌ و قسمتی از زندگی بشر را پشتیبانی می کند وقتی مسأله‌ای به نام مسائل اقتصادی در قرآن رامطرح می شود بطور مسلم به این نتیجه می رسیم که اسلام در تمام قلمروها کارایی دارد واز آن جمله در قلمروی اقتصاد. نکته اینجاست که مسائل زندگی بشری را نمی توان مجرد فرض کرد. دین مقدس اسلام، خوشبختی دنیا و‌آخرت انسان را به طور همزمان مورد توجه قرار داده و دنیا را مزرعه آخرت معرفی نموده است . با این تصوررفتار های اقتصادی مفید که در حوزة ارزش‌های اسلامی مجاز باشد، انجام آن مطلوب و شایسته است .

از آن جا که مدلها و الگوهای اقتصادی تابع شرایط زمانی و مکانی می باشد،و قوانین ثابت و همیشگی حاکم بر آنها ، در منابع اسلامی بیان شده‌اند. این مقاله تحقیقی در جهت شناخت آموزه‌های اقتصادی قرآن می‌باشد.

نظر قرآن راجع به ثروت : ما آنگاه که می‌خواهیم نظری به ایده‌های اقتصادی قرآن بیفکنیم اول باید ببینیم نظر قرآن دربارة ثروت و مال چیست؟

در جواب به این نکته بایستی توجه شود که قرآن مال و ثروت را تحقیر نکرده است، قرآن با این که انسان فدای ثروت شود مخالف است به عبارت دیگر اینکه انسان پول را به خاطر خود پول و برای ذخیره کردن بخواهد مخالف است.

« الَّذینَ یَکنزْونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّه وَ کایُنفْقِوُنَها فی سَبیل ا… فَبَشِّرْهُمْ بِعَذابِ الیم … سوره توبه / آیه 34» آیاتی وجود دارند که نقش پول را در فاسد کردن شخصیت انسانی بیان می‌کنند و به همین دلیل نیز ثروت پرستی مطرود کرده است.

نمونه های از آیاتی که در این رابطه نازل شده اند به شرح زیر است:

ـ « اِنَّ الاِنسانَ لَیَطَغْی، اَنْ را'ه اسْتَغْنی »  سوره علق  آیه 6

ـ « وَ لاتُطِعْ کُلَّ حَلاّفِ مَهین، مَمَّازِ مَنشّاءِ بَنَمیمْ …… اَنْ کان ذامالٍ و بَنینْ ……سوره قلم/ آیات 15ـ10

ـ زُیِّنَ لِلإِنْسانِ حُبَّ الشَّهواتِ مِن النِّساءِ و اَلبْنَینْ و التَضاطیرَ المُقَنْطَره مِنَ الذَّهَبِ و الَفْضَّه وَالْخیَلْ المسُومَّه » سوره ال عمران/آیه 14 .

اما قرآن خود ثروت را در به عنوان « خیر » نامیده است. کُنتَ عَلَیکُمْ اذِا حَضَرَ اَحَدَکُمُ الْمَوْتُ اِنْ تَرَکَ خَیْراً الوَصَّهُ لِلْوالدینِ و الاَقْربَین »سوره  بقره آیه 180

و همچنین دفاع از مال را در حکم جهاد و کشته شدن در این راه و شهید تلقی کرده است الَمْقَتُولْ دُونَ اَهْلِهِ وَ مالِهِ …… و برای مال بر انسان حقوقی تأمل شده است.

ـ آشنا شدن با فهم کلام الهی از اهمیت والایی برخوردار است و این امر،‌ جز با درک درست کیفیت مطلوب زندگی انسانی از دیدگاه قرآن و سنت میسر نخواهد بود و از آنجا که معمولاً در اقتصاد نیز از چهار موضوع عمده یعنی تولید،‌ توزیع، مصرف و رشد بحث می‌شود لذا آیات قرآنی مربوط به علم اقتصاد را که در این ارتباط بوده اند به شرح زیر عنوان می گردد .

الف ـ تولید و مباحث مربوط به آن :

قرآن و گستردگی منابع تولید: چندین آیه از قرآن کریم گویای به این نکته اشاره دارد که خداوند در زمین ، آنچه را انسان نیاز داشته، برای وی فراهم کرده است . در آیه‌ای می‌فرماید «وَاتیکم من کُلِّ ما سأَلْتُمُوُه : و هر چه از او خواسته‌اید به شما ارزانی داشته است»سوره ابراهیم/34آیه

و در جای دیگر می‌فرماید: « وَلَقَدْ مکَنَّا فیِ الاْرَضِ وَجَعَلْنا لَکُمْ فیها معایشَ قلیلاً ما تَشکَرون » سوره اعراف « در زمین جایگاهتان دادیم و داها معیشتتان را در آن قرار دادیم : و چه اندک سپاس می‌گذارید»

بنابراین از دیدگاه قرآن کریم، در زمین آنچه مورد نیاز انسان برای ادامه زندگی لازم است، مهیاست اما این امر به معنای آن نیست که کلیه نیازمندیهای انسانی بدون کار و تلاش در اختیار اوست بلکه بدین معناست که انسان باید به کارگیری روحیه عمران و آبادانی و در سایر خلاقیت، ابتکار و تلاش رزق و روزی خویش را از منابع طبیعت به دست آورد و آنها را برای استفاده تغییرات ضروری دهد و علت عمده ایجاد رفاه را تغییر دادن امکانات موجود دانسته است ، ‌بنابراین اگر در مواردی مشاهده می‌شود که قرآن کریم صرف ایمان و تقوا را مایه نزول برکات الهی و رونق اقتصادی دانسته است مثل آنجا که می‌فرماید :

« وَلَوْاَنَّ اَهْلَ الْقُری آمنوا و اتَّقوا لَفَتَحْنا علیهم بَرَکاتِ من السَّماءِ و الَرْضَ  سوره اعراف -آیه96 »

به نظر مراد از این آیة شریفه این نیست که فقط ایمان و تقوا،‌یعنی پرهیز از گناه، اسراف و … موجب نزول برکات می‌شود بلکه جنبة اثباتی آن دو نیز که سعی و تلاش برای بهره‌وری مطلوب از منابع طبیعت باشد منظور خواهد بود بنابراین تلاش در راه بکارگیری وسایل برای رسیدن به مواهب طبیعت در امور مادی وسیله خواهد بود همان‌طور که در امور معنوی وسیله قرار دادن اولیاء و انبیاء برای تقرب الی ... مورد نظر خواهد بود. پس روشن است که قرآن کریم دیدگاههایی مانند نظریه مالتوس را که به محدودیت منابع طبیعت و عدم کفاف آن بری انسانها معتقد است رد می‌کند.

ب : توزیع

1 ـ سه اصل اساسی در تجارت :

خداوند در آیه زیرروابط انسانی را بر اساس مبادلات تجاری بیان می‌فرماید.

« یا اَیُّهَا الذَّینِ امنَوا لاتَأکلُوا بَیْنَکُم بالباطلَ إلاّ اَنْ تَکوُنَ تِجارَةً عَنْ تَراضِ مِنکُمْ …سوره نساء-آیه 29»

« ای کسانی که ایمان آورده‌اید اموال یکدیگر را به ناحق نخورید مگر آنکه تجارتی باشد که هر دو طرف به آن رضایت داده باشید»

این آیه گرامی،‌تجارت را بر اساس رضایت طرفین تشریح فرموده است. به نظر از این آیه چند اصل قابل برداشت است . اـ اصل عدم تصرف و دخالت در اموال یکدیگر. 2ـ اصل جواز تصرف در اموال یکدیگر بر اساس رضایت دو طرف مبادله .3 - اصل مالکیت که مسلم دانسته شده و در واقع این اصل زیربنای دو اصل مذکور است . در جای دیگر می‌توان از این آیه اینگونه برداشت کرد که؛ تجارت و معاملات باید با رضایت فروشنده و خریدار باشد. خرید و فروش اجباری و اکراهی و یکطرفه مردود است .

2 ـ اقتصاد در خانواده : در آیه‌ای از قرآن در مورد اینکه نباید در امور زندگی و در مسائل مصرفی افراط و تفریط نمود چنین آمده است: والَذّضینَ اذا اَنفَقَوُا لَمْ یُسْرِفوا و لَمْ یَقْتَروا و کانَ بَیْنَ ذالِکَ قَواماً : آنان که چون هزینه می‌کنند اسراف نمی‌کنند و خست نمی‌ورزند، بلکه میان این دو راه اعتدال را می‌گیرند. سوره فرقان /آیه67 .

انسانی که وظیفه تأهل را می‌پذیرد و خرج و نفقه خانواده‌ای را به عهده می‌گیرد باید برای این دخل و خرج حساب و کتاب داشته باشد به عبارت دیگر تا آنجا که برای او مقدور است در جهت رفاه نسبی خانواده بکوشد. از نظر قرآن، حد مطلوب حالت اعتدال و میانه‌روی است لذا قرآن می‌فرماید « نه » دست خویش را از روی خست به گردن ببند و نه به سخاوت یکباره بگشای که در هر دو حالت، ملامت زده و حسرت خورده بنشینی. سوره اسراء آیه29.

ج ـ مصرف :

1 ـ یتیم ؛ روا نیست مال او مصرف گردد:

خوردن مال یتیم و مصرف نمودن دارایی او به هر شکلی حرام است. مگر در مواردی که حالت سوددهی داشته باشد و به اصطلاح اموال او افزایش یابد . « وآتوالیتامی اَمْوالَهُمْ وَ لاتُتَبدَلَّوا الْخَبیثَ … »

مال یتیمان را به یتیمان بدهید، و حرام را با باطل مبادله مکنید و اموال آنها را همراه با اموال خویش مخورید که این گناه بزرگی است … سوره نساء آیه 9 . فامَّا الیتیم فلا تَقْهَرْ 

2 ـ مصرف‌های ضد ارزشی :

« یا اَیُهَاالذَّینَ امَنوا أنِ الْاَحْبارِ وَالرَّهْبانِ لِیَاْکُلوُنَ امَوْالَ الناسَّ بِالباطِل و یَصْدوّنَ عن سبیل ا… »سوره توبه / آیه34  انسان در مقابل آنچه مصرف می‌کند باید تولیدات یا خدمات تحویل دهد و به نحوی به جامعه‌اش خدمت کند و الا از مصادیق « اَکْل الاموال بالباطل » خواهد بود.

د ـ رشد:

اقتصاد مورد علاقه انسانها:

در قرآن کریم سوره آل عمران آیه 14آمده است : « زُیِّنَ للاِنْسانِ حُبَّ … »

در چشم مردم آرایش یافته است،‌عشق به امیال نفسانی و دوست داشتن زن و فرزندان و همیانهای زر و سیم و اسبان و چهارپایان و زراعت . همه اینها منابع زندگی این جهان هستند در حالی که بازگشت گاه خوب نزد خداست»

همانطور که از متن آیه زیر بر داشت می شود اخلاق مسلمین با اخلاق قوم یهود در امور اقتصادی فرق دارد.

« یا بنی اسرائیل اْذکُرُا نعمتی الَّلتی اَنْعَمْتَ علَیکَمْ واَنّی فَضَّلْتکُمَ علی العالمین سوره بقره/47آیه»

خداوند قوم بنی اسرائیل را بر سایر اقوام موجود آن روزگار برتری دادند ، آنها دارای بهترین سرزمین از نظر آب و هوای مناسب با چشم سار بودند و منطقه پراستعدادی برای کشاورزی و دامداری داشتند ولی ناسپاسی کردند و از بهره‌برداری خوب از آن مواهب خودداری نمودند و اطاعت از انبیای زمان را کنار گذاشتند اما مسلمین در رفتار اقتصادی خودش اطاعت از انبیاء را بر هر چیزی دیگر مقدم می‌دارد.

او شکر زبانی و عملی خود را به جا می‌آورد تا در پیشگاه خداوند منان سرافکنده نباشد.

عدالت اجتماعی در قرآن : اهداف اقتصادی در هر مکتب اقتصادی باید مشخص و روشن باشد . در مکتب مقدس اسلام نیز اهداف اقتصادی شامل، عدالت اقتصادی و اجتماعی، قدرت اقتصادی حکومت اسلامی،‌رشد اقتصادی و استقلال می‌باشد . نظر قرآن کریم راجع به هر یک از آنها بشرح زیر است:

عوامل انحراف از عدالت : معمولاً دو عامل مهم برای انحراف از مرز علایق وجود دارد که قرآن به هر دو عامل توجه فرموده است . اولین عامل انحراف ؛ حب ذات و علاقه‌ها و روابط است . قرآن در این باره می‌فرماید: « یا ایهاالذین آمنوا قوامین بالقسط شهداء لله و اعلی انفسکم اولوالدین و الاقربین ان یکن غنیا اوفقیرا فادلله اولی مهیما »سوره نساء /135آیه  « ای کسانی که ایمان آورده‌اید کاملا به عدالت قیام کنید و گواهی‌های شما فقط برای خدا باشد گرچه به زیان خود شما یا والدین و بستگان تمام شود و مسئله فقیر بودن یا غنی بودن در گواهی دادن شما اثر نکند زیرا خدا سزاوارتر است به اینکه از آنها حمایت کند. یعنی مسئولیت شما فقط دفاع از حق است بدون هیچگونه ملاحظه فامیلی یا اقتصادی؛ دومین عامل برای اینکه انسان در خط عدالت حرکت نکند مسئله ناراحتی‌هائی است که انسان از فردی و یا گروهی می‌بیند و در این زمینه نیز قرآن می‌فرماید « یا ایها الذین امنوا کونوا قوامین لله شهداء‌ بالقسط و لایجرمنکم ثنآن قوم علی الاتعدلوا اعدلوا هوا اقرب لِلتَّقوی » سوره مائده /8آیه ، ای کسانی که ایمان آورده‌اید برنامه شما قیام خالصانه و شهادت عادلانه باشد، دشمنی قوی سبب انحراف شما از مرز عدالت نشود و خرده حساب‌های سابق را تصفیه نکنید و مکرراً فرمان می‌دهد که به عدالت رفتار کنید که به تقوی نزدیکتر است.

قرآن عامل دیگری را نیز از عوامل انحراف در عدالت معرفی می‌کند که همان مسئله رشوه است . در این زمینه قرآن کریکم می‌فرمایند : « و لاتأکلو اموالکم بینکم بالباطل و تدلوا بها الی الحکام لتأکلوا فریقا من اموال الناس بالاثم و انتم تعلمون» سوره بقره /آیه182.

قدرت اقتصادی حکومت اسلامی : دومین هدف اقتصادی اسلام که می‌توان آن را عنصری بیرونی دانست، قدرت اقتصادی حکومت اسلامی در برابر سایر حکومت‌هاست که این امر به دو منظور می‌باشد .

1ـ ترساندن کفار و دشمنان خارجی تا به ذهن آنها نقشه تجاوز نظامی و امکان تحت فشار قرار دادن حکومت اسلامی از نظر اقتصادی و محاصره اقتصادی، خطور نکند. « وَ اَعِدّولَهُمْ ماَسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَةَّ وَمِنْ رُباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِه عَدُوَّاللهَ و عَدُوکَّمْ » سوره انفال /آیه 60 در آیه فوق اطلاق کلمه « قوة » شامل هر نیرویی می‌شود و این شمول با استفاده از روایات بنظر  اثبات می‌شود . پس کلمة « قوه » شامل نیروی برتر اقتصادی نیز که مسلماً برای رویارویی با دشمن از حمله ابزار حتمی شمرده می‌شود،‌ خواهد شد. از آیة شریفه « تَرْهَبوُنَ بِه بَدُواَّ … وَعَدوُکَّمْ ، استفاده می‌شود یکی از مهمترین وسایل ترس کفار،‌قدرت اقتصادی حکومت اسلامی است پس رساندن حکومت اسلامی به قدرت و استقلال اقتصادی از اهداف اقتصادی اسلام می‌باشد.

2 ـ اشاعه اسلام در خارج از مرزهای حکومت اسلامی با بهره‌گیری از امکانات اقتصادی و کمک به ملل فقیر .

«و لاترکنوا الی الذین ظلموا فتمسکم النار و مالکم من دون الله من اولیاء ثم لاتنصرون» سوره هود،‌113 آیه

بر اساس این آیه اعتماد به ستمکاران و تمایل به آنها جایز نیست و اگر حکومت اسلامی استقلال اقتصادی نداشته وبه غیر مسلمین وابسته باشد، بر ظالمین اعتماد کرده است . پس یکی از وظایف حکومت اسلامی استقلال اقتصادی است که زمینه قدرت و اقتدار اقتصادی را فراهم می‌کند. « لن یجعل الله للکافرین علی المؤمنین سبیلاً » سوره نساء 114ایه بنابراین به نظر می رسد هر گونه واردات و یا تجارتی که باعث تسلط کفار بر جامعه اسلامی شود ، حرام شمرده می‌شود.

اقتباس از نوشته های حمید مشهدی زاده

 

گردآوری: محمود رضا باقری تودشکی

مسئول امور اداری و مالی تبلیغات اسلامی شهرستان خمینی شهر